Năm 2025 trở thành cột mốc có ý nghĩa đặc biệt của thương mại Việt Nam khi tổng kim ngạch xuất nhập khẩu đạt xấp xỉ 920 tỷ USD, đưa Việt Nam chính thức bước vào nhóm 15 quốc gia xuất khẩu lớn nhất thế giới. Trên bản đồ thương mại toàn cầu, hàng hóa Việt Nam, từ nông sản, thực phẩm, dệt may, da giày đến điện tử, máy móc đã hiện diện bền bỉ tại các thị trường chủ lực của châu Á, châu Âu và Bắc Mỹ.
Nhưng khi hàng Việt đi xa hơn, câu hỏi không còn là “bán được bao nhiêu”, mà là hàng Việt đi bằng “con đường” nào, dựa vào lợi thế gì để cạnh tranh và đứng vững? Câu trả lời ngày càng rõ ràng: đó là ưu đãi thuế quan từ các FTA. Để chạm tới ưu đãi đó, hàng Việt buộc phải vượt qua “cửa ải” quan trọng: chứng nhận xuất xứ hàng hóa.
Hiện nay, khi nhu cầu tìm hiểu về xuất xứ hàng hoá ngày càng mạnh mẽ không chỉ trong nội địa mà cả xuất khẩu, trong thực tế, không ít doanh nghiệp vẫn đang nhầm lẫn hai khái niệm truy xuất nguồn gốc và xuất xứ hàng hóa. Với các thị trường nhập khẩu, đây là hai tầng nấc hoàn toàn khác nhau.
Xuất xứ hàng hóa là cơ sở để hưởng ưu đãi thuế quan theo các FTA. Xác định xuất xứ dựa trên nơi sản xuất, chế biến, nguyên liệu sử dụng và tiêu chí chuyển đổi theo quy định của từng hiệp định. Việc chứng minh xuất xứ thường thông qua Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hoá (gọi tắt là C/O) hoặc chứng từ xuất xứ do cơ quan nhà nước cấp hoặc doanh nghiệp tự chứng nhận.
Truy xuất nguồn gốc liên quan đến việc theo dõi thông tin về nguyên liệu, quá trình sản xuất, chế biến, đóng gói và phân phối sản phẩm. Mục tiêu là quản lý chất lượng, đảm bảo an toàn thực phẩm, minh bạch chuỗi cung ứng và nâng cao uy tín thương hiệu. Truy xuất nguồn gốc có thể đi kèm với các chứng từ, nhưng không thay thế cho C/O trong việc xác định xuất xứ để hưởng ưu đãi thuế quan. Nói một cách dễ hiểu, truy xuất nguồn gốc là “câu chuyện đầy đủ” của sản phẩm. Xuất xứ hàng hóa là “kết luận pháp lý” được rút ra từ câu chuyện đó. Nếu không có dữ liệu truy xuất minh bạch, thì xuất xứ hàng hóa sẽ thiếu nền tảng vững chắc. Hai yếu tố này không thay thế nhau nhưng bổ trợ cho nhau hiệu quả. Làm tốt quy tắc truy xuất nguồn gốc sẽ là nền tảng bổ trợ hiệu quả cho việc công nhận xuất xứ hàng hoá.
Việt Nam hiện đã tham gia nhiều hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, mở ra dư địa rất lớn cho xuất khẩu. Tuy nhiên, ưu đãi thuế quan không tự động đến. Các thị trường nhập khẩu ngày càng yêu cầu doanh nghiệp không chỉ nộp giấy chứng nhận xuất xứ, mà còn phải chứng minh được toàn bộ chuỗi giá trị hình thành sản phẩm. Một sản phẩm sử dụng nhiều nguyên liệu nhập khẩu, nếu không chứng minh được tỷ lệ giá trị gia tăng trong nước, sẽ khó đáp ứng quy tắc xuất xứ và có nguy cơ mất ưu đãi thuế quan.
Thực tế cho thấy, truy xuất nguồn gốc không còn là lựa chọn, mà đã trở thành một trong những điều kiện tiên quyết để xuất xứ hàng hóa được công nhận và tin cậy. Việc doanh nghiệp minh bạch truy xuất nguồn gốc, chứng minh được xuất xứ hàng hoá sẽ giúp sản phẩm được hưởng lợi ích thiết thực trong xuất khẩu.
Khi kim ngạch xuất khẩu đã đạt quy mô hàng trăm tỷ USD, bài toán đặt ra không chỉ là tăng trưởng nhanh, mà là tăng trưởng bền vững. Tuy nhiên, việc hàng hoá Việt xuất khẩu càng nhiều thì nguy cơ gian lận xuất xứ càng lớn. Bên cạnh đó, khi kim ngạch xuất khẩu càng tăng, xu hướng các thị trường đẩy mạnh phòng chống gian lận xuất xứ hàng hoá càng lớn. Chính vì vậy, giải pháp Bộ Công Thương đặt ra là đồng hành với doanh nghiệp chặn đứng các rủi ro về xuất xứ hàng hoá.
Đáng chú ý, trong bối cảnh mô hình chính quyền địa phương hai cấp chính thức vận hành, việc phân cấp thẩm quyền cấp Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa (C/O) về các Sở Công Thương địa phương đặt ra yêu cầu rất cao về năng lực nghiệp vụ, tính chuyên nghiệp và sự thống nhất trong thực thi. Với lợi thế “ở gần doanh nghiệp”, các Sở Công Thương có điều kiện theo sát quá trình sản xuất, hỗ trợ doanh nghiệp xác minh xuất xứ hàng hóa, làm rõ toàn bộ chuỗi giá trị hình thành sản phẩm. Qua đó, hàng hóa không chỉ đủ điều kiện hưởng ưu đãi thuế quan theo các FTA, mà còn đáp ứng ngày càng đầy đủ các yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, tiêu chuẩn chất lượng, cũng như các tiêu chí phát triển xanh và phát triển bền vững. Điều này đồng thời đặt lên vai các Sở Công Thương một trọng trách lớn hơn trong thời gian tới, đòi hỏi vai trò này phải được nhận diện đúng, trao quyền tương xứng và phát huy hiệu quả hơn trong thực tiễn.
Top 15 nước xuất khẩu lớn nhất thế giới không phải là đích đến cuối cùng, mà là ngưỡng cửa của một cuộc chơi khắt khe hơn. Trong cuộc chơi đó, truy xuất nguồn gốc là nền tảng, xuất xứ hàng hóa là tấm vé thông hành, còn ưu đãi thuế quan là lợi thế cạnh tranh sống còn.
Muốn hàng Việt tiếp tục đi xa, đi bền và đi bằng con đường chính ngạch, minh bạch, thì việc đầu tư cho truy xuất nguồn gốc và tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc xuất xứ không còn là yêu cầu kỹ thuật, mà là chiến lược dài hạn của cả nền kinh tế.
