Xuất khẩu gạo sang Châu Phi: thực trạng và giải pháp

Thực trạng xuất khẩu gạo của Việt Nam sang châu Phi

Nhiều năm trở lại đây, Việt Nam luôn đứng vững chắc một trong ba vị trí đứng đầu thế giới về xuất khẩu gạo chỉ sau Thái Lan, Ấn Độ. Lượng gạo xuất khẩu kể từ khi gia nhập WTO có xu hướng tăng qua các năm. Điều này phản ánh chất lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam đã đáp ứng được tiêu chuẩn nhập khẩu gạo của các nước thế giới và sản lượng gạo Việt Nam tiêu thụ trên thị trường thế giới tương đối ổn định.

Về thị trường xuất khẩu gạo, Việt Nam đã và đang xây dựng và mở rộng được thị trường xuất khẩu gạo ổn định, với nhiều thị trường truyền thống và tiềm năng. Năm 1991, gạo Việt Nam mới xuất khẩu sang hơn 20 nước, bước sang năm 1993 – 1994 tăng lên trên 50 nước. Đến nay, thị trường gạo xuất khẩu của nước ta được mở rộng đến gần 130 nước tại 5 châu lục.

Châu Á và châu Phi vẫn tiếp tục là hai châu lục nhập khẩu gạo nhiều nhất của Việt Nam. Thị trường Châu Phi xuất hiện sự cạnh tranh mạnh mẽ về giá của Ấn Độ. Một số thị trường xuất khẩu gạo chủ lực của nước ta gồm có Philippines, Malaysia, Indonesia, Trung Quốc. Ngoài ra còn các nước khác như Singapore, Hoa Kỳ, Thụy Sĩ, Hà Lan nhập khẩu gạo nước ta chủ yếu để tái xuất.

Trên thị trường quốc tế, trước đây Việt Nam chỉ có thế mạnh phân khúc gạo thấp cấp tuy nhiên đến nay các sản phẩm gạo của Việt Nam còn cạnh tranh với các đối thủ tại phân khúc thị trường gạo trung và cao cấp. Các chủng loại gạo xuất khẩu không chỉ đơn thuần là gạo trắng 5%, 10%,15%, 25% tấm mà còn cả các loại gạo đặc sản cao cấp khác như gạo thơm, gạo nếp, gạo japonica...Các doanh nghiệp Việt Nam chú trọng đến việc nâng cao chất lượng gạo, truy xuất nguồn gốc và hướng đến đáp ứng các tiêu chuẩn cao của các thị trường xuất khẩu thông qua việc đầu tư phát triển vùng nguyên liệu, sản xuất theo tiêu chuẩn an toàn, đưa vào các giống lúa đạt chuẩn, cải tiến dây chuyền công nghệ xay xát, chế biến.

Do vậy, chất lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam ngày càng được nâng cao, cơ cấu chủng loại gạo xuất khẩu của Việt Nam chuyển dịch theo hướng tăng tỉ trọng các loại gạo có giá trị gia tăng cao, giảm tỷ trọng các loại gạo phẩm cấp thấp. Sự chuyển dịch cơ cấu chủng loại gạo xuất khẩu của Việt Nam đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng tại các thị trường xuất khẩu, từ đó nâng cao giá trị gia tăng của gạo xuất khẩu.

Châu Phi là một thị trường xuất khẩu gạo quan trọng của Việt Nam. Trước bối cảnh gia tăng dân số, lượng khách du lịch và lực lượng lao động châu Á đến châu lục ngày càng nhiều, nhu cầu tiêu thụ gạo ở châu Phi có chiều hướng tăng lên. Ngoài ra, trong tình hình cạnh tranh ngày càng gay gắt trên thị trường gạo thế giới, nguồn cung tăng thì châu Phi – nơi có nhiều vấn đề với an ninh lương thực, sản xuất không đáp ứng đủ nhu cầu tiêu thụ, lại là thị trường xuất khẩu gạo tiềm năng của Việt Nam trong thời gian gần đây và dự kiến là trong cả những năm tới. Gạo thường chiếm khoảng 15% đến 20% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang châu Phi.

Trong giai đoạn 2017-2021, kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam sang châu Phi có sự tăng trưởng tích cực, từ 411 triệu USD năm 2017 lên 692,6 triệu USD năm 2021. Tuy nhiên, năm 2022 kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam sang châu Phi ước đạt 620 triệu USD (tương đương 16% trong tổng giá trị xuất khẩu của Việt Nam sang châu lục này), giảm 10,5% so với năm 2021 . Nguyên nhân chủ yếu của sự sụt giảm này là do nhu cầu dự trữ lương thực tăng lên ở nhiều nơi trên thế giới trước những bất ổn về kinh tế, chính trị toàn cầu đã đẩy giá gạo lên cao, khiến một số nước trong khu vực châu Phi phải cắt giảm nhập khẩu gạo. Ngoài ra, dịch bệnh Covid-19 cũng khiến cho nhập khẩu gạo của châu Phi sụt giảm đáng kể vì lý do nguồn cung gạo thế giới bị gián đoạn, kết hợp với những khó khăn nội tại của châu Phi trong bối cảnh các quốc gia xuất khẩu gạo cắt giảm xuất khẩu để đảm bảo an ninh lương thực. Một số quốc gia châu Phi đã đẩy mạnh sản xuất lúa gạo nhằm tăng dự trữ và đáp ứng nhu cầu trong nước nhưng việc này rất khó khăn do những vấn đề tài chính và kỹ thuật canh tác…

Do đó, nhu cầu nhập khẩu gạo của các nước châu Phi sẽ tiếp tục tăng và Việt Nam sẽ có nhiều cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu gạo sang khu vực trong thời gian tới, đặc biệt là với mặt hàng gạo thơm, Jasmine; gạo cấp trung bình và cấp thấp sẽ phải chịu áp lực với nguồn gạo cạnh tranh giá rẻ từ Thái Lan.

Tại châu Phi, Bờ Biển Ngà, Ghana, Senegal, Cameroon là những nước nhập khẩu gạo chính của Việt Nam. Thị trường Bờ Biển Ngà vẫn duy trì ổn định vị trí là một trong những nước nhập khẩu gạo lớn của Việt Nam tại châu lục. Về chất lượng gạo xuất khẩu sang châu Phi, khu vực này được xem là một thị trường nhập khẩu đầy hứa hẹn cho gạo Việt Nam. Tăng chất lượng gạo xuất khẩu sang châu Phi sẽ giúp Việt Nam nâng cao giá trị của gạo tại thị trường này. Nhờ giá cả cạnh tranh và chất lượng cao, gạo Việt Nam đã giành được sự tin tưởng của một số lượng lớn người tiêu dùng ở các nước châu Phi và hoàn toàn có thể cạnh trạnh với gạo Thái Lan, giữ vững vị thế là nhà cung cấp gạo quan trọng tại thị trường châu Phi trong những năm tới.

Gạo của Việt Nam xuất khẩu sang châu Phi chủ yếu là gạo trắng hạt dài 15%, 25% tấm, ngoại trừ hai nước nhập khẩu nhiều nhất gạo đồ, gạo thơm và gạo 5% tấm là Nam Phi và Nigeria. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, châu Phi đang có tốc độ đô thị hóa cộng với thu nhập tăng nhanh khiến người dân khu vực này có nhu cầu gạo lớn hơn, đặc biệt gạo thơm là một trong những loại gạo có tốc độ tăng trưởng xuất khẩu cao nhất của Việt Nam sang châu lục này. Các nhà nhập khẩu ở châu Phi đang ngày càng tìm mua nhiều hơn gạo thơm Việt Nam do chất lượng ổn định và giá cả cạnh tranh. Mặc dù vậy, đối với hai thị trường tiêu thụ và nhập khẩu lớn gạo đồ và gạo thơm chất lượng trung bình và cao như Nam Phi và Nigeria, lượng gạo Việt Nam xuất khẩu sang vẫn còn rất nhỏ bé. Vì vậy, việc đẩy mạnh xuất khẩu gạo chất lượng cao là cơ hội tốt để Việt Nam tăng một phần sản lượng xuất khẩu gạo của mình sang châu Phi.

Gạo của Việt Nam hiện được xuất khẩu sang châu Phi chủ yếu qua trung gian là các tập đoàn thương mại quốc tế lớn như Louis Dreyfus, Olam, Phoenix, Platinum, Wilmar, WSGF Group, Stallion Group… Trong những năm gần đây, thị phần của gạo Việt Nam tại thị trường châu Phi ngày càng bị thu hẹp do cạnh tranh gay gắt với gạo Thái Lan, Ấn Độ và Pakistan (chủ yếu là gạo tồn kho giá rẻ).

Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu gạo việt nam sang thị trường châu Phi

Nhằm thúc đẩy xuất khẩu gạo Việt Nam sang châu Phi, các biện pháp cần được đề ra cả từ phía Chính phủ, hiệp hội doanh nghiệp và các khuyến nghị đối với doanh nghiệp xuất khẩu nhằm đạt được kết quả tích cực trong thời gian tới.

Từ phía các cơ quan Nhà nước, việc củng cố, hoàn thiện khung khổ pháp lý là giải pháp hữu hiệu để hoạt động xuất khẩu gạo sang châu Phi hiệu quả và đảm bảo cơ sở pháp lý. Trong thời gian tới, cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện cơ chế điều hành xuất khẩu gạo và quản lý hoạt động kinh doanh xuất khẩu gạo của thương nhân phù hợp diễn biến tình hình thị trường, tạo thuận lợi cho thương nhân tham gia xuất khẩu gạo, tham gia sâu vào chuỗi giá trị gạo toàn cầu; Khai thác hiệu quả các cơ chế, thỏa thuận hợp tác song phương (như Ủy ban hỗn hợp, Tiểu ban hỗn hợp thương mại…) giữa Việt Nam và các quốc gia châu Phi để thúc đẩy hợp tác thương mại gạo với châu Phi. Bên cạnh đó, có thể nghiên cứu về khả năng ký mới/gia hạn các MOU về hợp tác thương mại gạo với các nước có nhu cầu nhập khẩu gạo để phục vụ dự trữ hoặc chưa tự do hóa thị trường gạo (ví dụ Uganda). Theo dõi, đôn đốc và hỗ trợ doanh nghiệp đầu mối hai bên thực hiện các MOU về thương mại gạo đã ký còn hiệu lực (với Ai Cập, Comoros, Madagascar, Guinea, Sierra Leone).

Công tác thông tin từ phía các cơ quan nhà nước cũng cần được chú trọng, đặc biệt cần có sự minh bạch hóa thông tin về thị trường lúa gạo, xuất khẩu gạo; tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp xuất khẩu gạo kinh doanh theo cơ chế thị trường. Bên cạnh đó, công tác xúc tiến thương mại mặt hàng gạo nhằm quảng bá, giới thiệu đồng bộ về thương hiệu gạo Việt Nam, triển khai tuần lễ gạo Việt Nam ở nước ngoài, tổ chức kết nối với các thương nhân trung gian nhập khẩu và phân phối gạo tại các nước châu Phi, … cũng là giải pháp hữu hiệu nhằm tạo thương hiệu và thúc đẩy xuất khẩu gạo Việt Nam sang châu Phi một cách hiệu quả.

Một vấn đề quan trọng cần được các cơ quan Nhà nước quan tâm hỗ trợ là các giải pháp hỗ trợ về thanh toán và logistics bởi châu Phi là địa bàn xa xôi, còn tiềm ẩn nhiều rủi ro trong khâu thanh toán, vận chuyển. Do vậy, khi có quan hệ đối tác với các ngân hàng lớn, uy tín tại các nước châu Phi sẽ tạo thuận lợi cho giao dịch thanh toán xuất nhập khẩu nói chung giữa Việt Nam và các nước trong khu vực, trong đó có mặt hàng gạo.

Từ phía Hiệp hội, doanh nghiệp, các Hiệp hội cần tích cực, ưu tiên xây dựng và triển khai các chương trình xúc tiến thương mại tại châu Phi nhằm quảng bá thương hiệu gạo Việt Nam tại thị trường này. Các doanh nghiệp xuất khẩu gạo cần tích cực tham gia các hoạt động xúc tiến thương mại gạo tại châu Phi; chủ động tìm kiếm thông tin thị trường, liên hệ với Bộ Công Thương, các cơ quan Thương vụ để tìm kiếm đối tác, cung cấp các sản phẩm phù hợp.

Các Hiệp hội cần tích cực phối hợp với Bộ Công Thương trong việc thúc đẩy đưa mặt hàng gạo của Việt Nam vào các chuỗi phân phối, trung tâm thương mại, siêu thị bán lẻ tại các nước châu Phi nhằm quảng bá, tăng cường sự hiện diện của sản phẩm gạo Việt Nam tại châu Phi.

Việc doanh nghiệp chủ động tìm biện pháp nâng cao sức cạnh tranh, chất lượng gạo xuất khẩu, đầu tư nâng cấp công nghệ thu hoạch, bảo quản gạo sau thu hoạch, tăng cường đầu tư cho công nghiệp xay xát, chế biến gạo, áp dụng các công nghệ tiên tiến trong tạm trữ (như sử dụng khí cacbon dioxit, nitơ, công nghệ bảo quản mát), hệ thống cơ sở vật chất phục vụ cho việc cung cấp cây giống, khuyến nông, mua, bảo quản, tồn trữ, vận chuyển, bốc xếp… theo tiêu chuẩn ISO, v.v. sẽ giúp gạo Việt Nam duy trì được chất lượng, tạo niềm tin cho người tiêu dùng châu Phi. Doanh nghiệp cũng cần chú trọng đào tạo đội ngũ nhân lực có trình độ ngoại ngữ, kiến thức chuyên sâu về ngoại thương, kinh nghiệm về hoạt động kinh doanh xuất khẩu gạo với mục tiêu thâm nhập lâu dài và bền vững tại thị trường gạo châu Phi.