"Chặn" gian lận xuất xứ hàng hóa

Rủi ro gian lận xuất xứ gia tăng

Theo Bộ Công Thương, kinh tế đối ngoại của Việt Nam tiếp tục ghi nhận tăng trưởng ấn tượng trong 11 tháng đầu năm 2025 với kim ngạch xuất nhập khẩu đạt khoảng 839,8 tỷ USD, tăng 17,2% so với cùng kỳ. Trong đó xuất khẩu đạt 430,2 tỷ USD, đưa Việt Nam vào nhóm các nước có mức xuất khẩu lớn trên thế giới. Tuy nhiên, tăng trưởng này không đi kèm với giảm rủi ro về gian lận xuất xứ và lẩn tránh thuế trong thương mại quốc tế.

Trên toàn quốc, trong 10 tháng đầu năm 2025, Hải quan Việt Nam đã phát hiện 15.121 vụ buôn lậu và gian lận thương mại, với tổng giá trị thiệt hại hơn 710 tỷ đồng. Các cơ quan chức năng cảnh báo về tình trạng buôn lậu vàng và ngoại tệ xuyên biên giới đang ngày càng gia tăng.

Không chỉ tại Việt Nam, xu hướng siết chặt kiểm soát xuất xứ và gian lận thương mại đang diễn ra mạnh mẽ ở nhiều thị trường lớn. Ví dụ, Hoa Kỳ đã tăng cường trừng trị các hành vi gian lận liên quan đến xuất xứ và trốn thuế, với những vụ kiện lớn đối với doanh nghiệp tại Colorado (trốn thuế hơn 1 triệu USD) và một công ty trang sức Indonesia bị cáo buộc né tránh gần 86,4 triệu USD tiền thuế thông qua khai sai xuất xứ hàng hóa. Những động thái này nằm trong khuôn khổ chính sách “America First”, với trọng tâm tăng cường thực thi chống gian lận thương mại và xác minh xuất xứ.

Tại khu vực ASEAN và châu Á, các doanh nghiệp cũng phải đối mặt với rủi ro “origin washing” – hành vi tái dán nhãn xuất xứ để né tránh các biện pháp phòng vệ thương mại. Nhiều nguồn tin cho thấy, kể từ khi thuế quan đối Trung Quốc được siết lại, việc các sản phẩm được tái xuất qua nước thứ ba, nhằm ghi nhãn sai xuất xứ đang gia tăng, buộc các cơ quan hải quan phải nâng cao kiểm soát.

Thách thức và cách ứng phó của Việt Nam

Trước bối cảnh đó, cơ quan chức năng trong nước cũng đã chủ động đối phó. Ban Chỉ đạo 389 quốc gia và Bộ Công Thương liên tục yêu cầu tăng cường kiểm tra, phát hiện và xử lý nghiêm việc ghi nhãn, khai báo sai xuất xứ hàng hóa, đặc biệt tại cảng biển, cửa khẩu và các điểm trung chuyển hàng hóa quốc tế.

Tuy vậy, chuyên gia thương mại nhìn nhận, gian lận xuất xứ sẽ không chỉ dừng ở các lô hàng lớn bị điều tra mà sẽ lan rộng ở nhóm doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, do họ thiếu năng lực tuân thủ quy tắc xuất xứ, chuỗi cung ứng minh bạch và bộ hồ sơ đầy đủ.

Bên cạnh đó, các hiệp định FTA ngày càng đa dạng và phức tạp với nhiều tiêu chí xuất xứ khác nhau cũng khiến rủi ro về hiểu sai, áp dụng sai quy định tăng lên nếu không có hướng dẫn cụ thể cho doanh nghiệp.

Lý giải nguyên nhân, ông Nguyễn Bình Minh, giảng viên Đại học Thương mại, đại diện Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam chia sẻ, thực tế cho thấy, không ít vụ việc bị đối tác nước ngoài nghi ngờ gian lận xuất xứ được phát hiện thông qua hậu kiểm, và nguyên nhân không hẳn xuất phát từ hành vi cố ý vi phạm, mà chủ yếu do doanh nghiệp chưa nắm vững quy tắc xuất xứ, thiếu kiểm soát chặt chẽ nguyên liệu đầu vào và quy trình sản xuất.

Điều này cho thấy, cải cách thủ tục hành chính chỉ là “điều kiện cần”, còn “điều kiện đủ” nằm ở năng lực tuân thủ, quản trị và minh bạch của doanh nghiệp – yếu tố quyết định để hàng hóa Việt Nam đứng vững và phát triển bền vững trên thị trường quốc tế.

Góp ý giải pháp, TS. Vũ Văn Tính, giảng viên Khoa Luật – Học viện Hành chính & Quản trị công, cố vấn Công ty Luật TNHH Salus cảnh báo, để nâng cao năng lực cạnh tranh, tận dụng các ưu đãi xuất khẩu và rộng cửa xâm nhập vào các thị trường mới, doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ về nguồn gốc nguyên liệu và quy trình sản xuất để tránh rủi ro xuất xứ không rõ ràng. Đồng thời, tăng cường hợp tác với dịch vụ tư vấn xuất xứ chuyên nghiệp, nhất là khi xuất khẩu sang EU, Mỹ hoặc Nhật – nơi quy định xuất xứ và hậu kiểm rất chặt. Bên cạnh đó, cần áp dụng công nghệ số và dữ liệu chuỗi cung ứng để quản lý thông tin, phục vụ việc khai báo C/O và đáp ứng hậu kiểm hiệu quả.

Nếu không có giải pháp đồng bộ, gian lận xuất xứ không chỉ làm gia tăng rủi ro pháp lý cho doanh nghiệp mà còn ảnh hưởng tới uy tín hàng Việt Nam và tiến trình hội nhập sâu rộng vào thị trường toàn cầu.