Kinh nghiệm quốc tế về phòng, chống gian lận xuất xứ hàng hoá

Kinh nghiệm quốc tế siết chặt xuất xứ

Theo TS. Vũ Văn Tính, giảng viên Khoa Luật – Học viện Hành chính & Quản trị công, cố vấn Công ty Luật TNHH Salus, kinh nghiệm từ các nền kinh tế lớn cho thấy phòng, chống gian lận xuất xứ không thể chỉ dừng ở kiểm tra hồ sơ hay xử phạt hành chính đơn lẻ, mà phải được đặt trong một chiến lược tổng thể, kết hợp giữa pháp lý, công nghệ và hợp tác quốc tế.

Theo phân tích của TS. Vũ Văn Tính, Hoa Kỳ hiện đang triển khai một trong những chiến lược chống gian lận xuất xứ toàn diện nhất thế giới, dựa trên ba trụ cột chính.

Thứ nhất, khung pháp lý chặt chẽ và linh hoạt. Mỹ có các quy định rất nghiêm ngặt về ghi nhãn xuất xứ hàng hóa và liên tục điều chỉnh quy tắc xuất xứ để bịt các “kẽ hở” mà doanh nghiệp có thể lợi dụng. Đặc biệt, Mỹ sử dụng mạnh mẽ các biện pháp phòng vệ thương mại như thuế chống bán phá giá, thuế chống trợ cấp nhằm ngăn chặn hàng hóa từ các quốc gia bị áp thuế cao “chuyển tải bất hợp pháp” qua nước thứ ba để né thuế.

Thứ hai, ứng dụng công nghệ số ở mức độ cao. Cơ quan Hải quan và Biên phòng Mỹ (CBP) vận hành Hệ thống Môi trường Thương mại Tự động (ACE), một nền tảng điện tử tích hợp dữ liệu toàn chuỗi cung ứng. Thông qua trí tuệ nhân tạo (AI) và phân tích dữ liệu lớn, hệ thống này cho phép phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường về xuất xứ, trị giá, tuyến đường vận chuyển hay mô hình giao dịch.

Song song đó, chương trình đối tác tự nguyện C-TPAT khuyến khích doanh nghiệp minh bạch hóa chuỗi cung ứng. Những doanh nghiệp tuân thủ tốt sẽ được ưu tiên thông quan, trong khi các đối tượng rủi ro cao sẽ bị giám sát chặt chẽ hơn.

Thứ ba, tăng cường thực thi và hợp tác liên ngành, song phương. Mỹ không xem gian lận xuất xứ là hành vi vi phạm thương mại thông thường, mà coi đây là vấn đề an ninh kinh tế. Các cơ quan hải quan, điều tra, tư pháp phối hợp chặt chẽ, đồng thời tăng cường hợp tác với hải quan các nước đối tác để truy quét các đường dây gian lận quy mô lớn.

Chống, gian lận xuất xứ hàng hóa đang trở thành thách thức lớn đối với nhiều quốc gia

Theo TS. Vũ Văn Tính, chính sự kết hợp đồng bộ giữa luật pháp nghiêm khắc, công nghệ hiện đại và thực thi mạnh tay đã tạo nên một “rào chắn” vững chắc bảo vệ thị trường Mỹ.

Không kém phần quyết liệt, Liên minh châu Âu (EU) cũng đang triển khai nhiều biện pháp mạnh nhằm phòng, chống gian lận xuất xứ hàng hóa. Trước hết, EU tăng cường kiểm tra và giám sát thông qua cơ chế chứng nhận xuất xứ điện tử REX, yêu cầu doanh nghiệp cung cấp hồ sơ rõ ràng, minh bạch về nguồn gốc nguyên liệu và quy trình sản xuất. Cơ chế này giúp cơ quan quản lý dễ dàng truy vết và đối chiếu thông tin trong toàn bộ chuỗi cung ứng.

Bên cạnh đó, EU áp dụng chế tài nghiêm khắc, bao gồm thuế chống bán phá giá và thuế chống trợ cấp đối với các trường hợp vi phạm quy tắc xuất xứ. Những biện pháp này không chỉ mang tính trừng phạt, mà còn có tác dụng răn đe mạnh mẽ, bảo đảm môi trường cạnh tranh công bằng cho doanh nghiệp nội khối.

Một điểm đáng chú ý, EU đẩy mạnh hợp tác quốc tế và đầu tư vào công nghệ AI, dữ liệu lớn để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường. Các quy định pháp lý về thực thi thương mại được cập nhật thường xuyên, giúp nâng cao năng lực điều tra và xử lý vi phạm, bảo đảm tuân thủ các FTA thế hệ mới.

Theo TS. Vũ Văn Tính, đối với doanh nghiệp Việt Nam, việc xuất khẩu vào EU đòi hỏi phải xây dựng hệ thống quản lý chuỗi cung ứng minh bạch, bảo đảm rõ ràng về nguồn gốc nguyên liệu và quy trình sản xuất. Đây không chỉ là yêu cầu để tránh rủi ro bị áp thuế hoặc từ chối nhập khẩu, mà còn là cơ hội nâng cao năng lực cạnh tranh và uy tín thương hiệu.

Xây dựng “hàng rào kép” chống gian lận xuất xứ

Từ những chế tài và mô hình phòng, chống gian lận xuất xứ điển hình trên thế giới, TS. Vũ Văn Tính cho rằng, Việt Nam có thể rút ra nhiều bài học quan trọng để hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu quả thực thi.

Thứ nhất, nâng cấp chế tài xử lý. Các quốc gia như Mỹ và EU áp dụng công thức “phạt nặng – công khai – truy tố”. Mức phạt có thể lên tới hàng trăm triệu USD, kèm theo việc công bố công khai danh tính doanh nghiệp vi phạm. Đặc biệt, trách nhiệm hình sự được áp dụng đối với cá nhân điều hành, chứ không chỉ dừng ở pháp nhân.

Xây dựng một “hàng rào kép” để xứ lý gian lận xuất xứ 

Thứ hai, xem gian lận xuất xứ là vấn đề an ninh kinh tế. Gian lận không còn là hành vi đơn lẻ, mà thường gắn với các đường dây xuyên quốc gia. Do đó, cơ chế phối hợp đa quốc gia, chia sẻ dữ liệu hải quan và điều tra chung là yếu tố then chốt để phát hiện và xử lý hiệu quả.

Thứ ba, chuyển mạnh sang quản lý rủi ro dựa trên công nghệ cao. Thay vì tập trung vào kiểm tra hồ sơ tại cửa khẩu, cần tăng cường hậu kiểm tại doanh nghiệp, sử dụng dữ liệu số, AI để phân tích và sàng lọc rủi ro.

Theo TS. Vũ Văn Tính, giải pháp căn cơ là xây dựng một “hàng rào kép”: vừa đủ mạnh để trừng phạt và răn đe, vừa đủ thông minh để ngăn chặn từ gốc thông qua công nghệ và hợp tác quốc tế. Chỉ khi đó, Việt Nam mới bảo vệ được uy tín “hàng hóa có xuất xứ rõ ràng” và tận dụng hiệu quả các FTA trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu đang tái cấu trúc mạnh mẽ.

Ở góc độ thể chế trong nước,TS. Vũ Văn Tính cho rằng, cần phát huy vai trò điều phối thống nhất của Chính phủ trong việc xây dựng các cơ chế phòng, chống gian lận xuất xứ hàng hóa. Trên cơ sở đó, Bộ Công Thương giữ vai trò nòng cốt trong việc hoàn thiện khung pháp lý, phối hợp với các bộ, ngành liên quan để tổ chức thực thi đồng bộ, hiệu quả các quy định về xuất xứ hàng hóa.

Về phía Bộ Công Thương, thời gian qua, Bộ đã ban hành và liên tục cập nhật nhiều văn bản quan trọng nhằm siết chặt kỷ cương xuất xứ. Cụ thể, Bộ đã ban hành Chỉ thị 09/CT-BCT đưa ra các giải pháp quyết liệt nhằm tăng cường quản lý Nhà nước về việc kiểm tra và giám sát xuất xứ hàng hóa, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của doanh nghiệp Việt Nam trong bối cảnh thương mại quốc tế đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là các biện pháp bảo vệ thương mại và các yêu cầu về xuất xứ hàng hóa từ các nước đối tác gia tăng. 

Bên cạnh đó, Thông tư số 40/2025/TT-BCT ngày 22/6/2025 của Bộ Công Thương, sửa đổi, bổ sung quy định về cấp C/O và chấp thuận cho thương nhân tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa xuất khẩu được ban hành không chỉ mang ý nghĩa kỹ thuật, mà còn thể hiện rõ quyết tâm siết chặt kỷ cương quản lý xuất xứ, tăng cường kiểm tra, xác minh và phối hợp liên ngành nhằm phòng ngừa gian lận từ gốc.

Trong điều kiện thương mại toàn cầu biến động khó lường, các thị trường lớn ngày càng thận trọng với hàng hóa nhập khẩu. Xuất xứ không còn là yêu cầu hình thức, mà trở thành tiêu chí trọng yếu để quyết định việc hưởng ưu đãi thuế quan, thậm chí là điều kiện để được tiếp cận thị trường.