Doanh nghiệp và bài toán tái chế nhựa: Từ thách thức đến động lực kinh tế tuần hoàn
Tái chế nhựa không chỉ là xử lý chất thải, mà là cơ hội để Việt Nam xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và nâng cao năng lực cạnh tranh toàn cầu.
Ngành nhựa Việt Nam: Trụ cột sản xuất và thương mại
Trong nhiều thập kỷ, nhựa thường bị coi là thủ phạm gây ô nhiễm môi trường. Các dòng sông, đại dương, bãi rác chứa đầy túi nylon, chai lọ, bao bì nhựa sử dụng một lần đã trở thành biểu tượng của “khủng hoảng nhựa toàn cầu”. Theo báo cáo của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc, mỗi năm thế giới có khoảng 400 triệu tấn nhựa được sản xuất, trong đó 36% được dùng để sản xuất bao bì, phần lớn là sản phẩm chỉ sử dụng một lần rồi thải bỏ.
Tuy nhiên, nếu nhìn ở góc độ khác, nhựa lại là một trong những vật liệu quan trọng nhất của nhân loại. Nhựa nhẹ, bền, dễ tạo hình, chi phí sản xuất thấp, ứng dụng rộng khắp trong bao bì, y tế, xây dựng, giao thông, công nghệ cao. Khi được sản xuất, tiêu dùng và tái chế đúng cách, nhựa trở thành giải pháp tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn.
Đây cũng là nhận định được nêu rõ trong Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến 2050 (Quyết định số 491/QĐ-TTg năm 2018 của Thủ tướng Chính phủ), trong đó nhấn mạnh phát triển ngành công nghiệp tái chế, trong đó có nhựa, là một trong những giải pháp quan trọng để giảm áp lực môi trường và bảo đảm phát triển bền vững.
Theo ông Đinh Đức Thắng – Chủ tịch Hiệp hội Nhựa Việt Nam (VPA), nhựa có lợi thế phát thải carbon thấp hơn nhiều so với các vật liệu truyền thống. Trong ngành vận tải, việc sử dụng linh kiện nhựa giúp giảm trọng lượng phương tiện, tiết kiệm nhiên liệu, từ đó giảm phát thải khí nhà kính.
“Ngành nhựa Việt Nam đang bước vào một giai đoạn phát triển đầy tiềm năng, song hành cùng những cơ hội là không ít thách thức. Với đặc tính phát thải carbon thấp, thấp hơn nhiều so với các vật liệu truyền thống thì nhựa đang đóng vai trò ngày càng quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu. Các ngành vận tải như ô tô, xe máy, hàng không vũ trụ… ngày càng ưu tiên sử dụng linh kiện nhựa nhờ tính nhẹ, góp phần giảm phát thải khí nhà kính”, ông Đinh Đức Thắng nhấn mạnh.
Có thể thấy, nhựa được ứng dụng trong hầu hết các ngành: Bao bì: bảo quản thực phẩm, giảm lãng phí, bảo đảm an toàn vận chuyển hàng xuất khẩu; Y tế: ống truyền dịch, kim tiêm, thiết bị bảo hộ; Xây dựng: ống nước, tấm lợp, vật liệu composite; iao thông: linh kiện ô tô, máy bay, xe máy; Công nghệ cao: vỏ điện thoại, laptop, TV; Hàng tiêu dùng – thời trang: giày dép, vali, đồ gia dụng. Nhờ những ưu điểm này, ngành nhựa không chỉ phục vụ đời sống dân sinh mà còn là trụ cột xuất khẩu. Tuy nhiên, song hành cùng sự tăng trưởng là sức ép môi trường, đặc biệt từ bao bì nhựa sử dụng một lần.
Nhằm quản lý hiệu quả sản xuất và tiêu dùng nhựa, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách. Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã quy định trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), yêu cầu doanh nghiệp tái chế bao bì, sản phẩm nhựa theo tỷ lệ nhất định hoặc đóng góp tài chính vào Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam. Luật cũng cấm sản xuất, kinh doanh một số sản phẩm nhựa dùng một lần, túi nylon khó phân hủy kể từ 2030. Tại Quyết định 1316/QĐ-TTg (2021): Phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý rác thải nhựa đại dương đến năm 2030, đặt mục tiêu đến năm 2025, giảm 75% rác thải nhựa trên biển. 100% khu du lịch ven biển không sử dụng nhựa dùng một lần.
Trong Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030 (Quyết định 1658/QĐ-TTg) khuyến khích phát triển sản phẩm thay thế nhựa truyền thống, thúc đẩy sử dụng nhựa sinh học phân hủy hoàn toàn. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (sửa đổi 2023) cũng khuyến khích doanh nghiệp minh bạch thông tin về khả năng tái chế, tái sử dụng của sản phẩm, tạo nền tảng cho tiêu dùng bền vững.
Như vậy, cơ chế chính sách hiện nay đang hướng tới giảm phụ thuộc vào nhựa nguyên sinh, khuyến khích nhựa tái chế và sản phẩm thay thế, đồng thời xây dựng nền kinh tế tuần hoàn cho ngành nhựa.
Các tập đoàn lớn đang đi đầu trong việc hiện thực hóa chính sách trên của Đảng, Nhà nước. Đơn cử, tại Stavian Group, doanh nghiệp này đã đầu tư Nhà máy nhựa tái chế Stavian. Triển khai dự án hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) tại Hưng Yên, góp phần thực hiện mục tiêu Net Zero 2050.
Tại Tập đoàn Nhựa Duy Tân đã xây dựng nhà máy tái chế công suất 100.000 tấn/năm, đạt chứng chỉ quốc tế. Tập đoàn An Phát Holdings thì sản xuất nhựa sinh học phân hủy hoàn toàn (AnEco), xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp khác như Heineken Việt Nam, Gạch Ngói Đất Việt đã áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, tái sử dụng phụ phẩm sản xuất, biến chất thải thành nguyên liệu đầu vào.
Đáp ứng tiêu chuẩn xanh, mở rộng thị trường xuất khẩu
Trong nhiều năm qua, tái chế nhựa tại Việt Nam thường được nhìn nhận chủ yếu dưới góc độ xử lý chất thải, nhằm giảm tải cho bãi rác, hạn chế ô nhiễm môi trường đất và nước. Tuy nhiên, cùng với sự thay đổi trong chính sách phát triển bền vững và xu hướng toàn cầu về kinh tế tuần hoàn, tái chế nhựa ngày càng được xem như một nguồn tài nguyên thứ cấp quý giá, mở ra cơ hội để Việt Nam tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc tế.
Hiện nay, theo số liệu của Bộ Công Thương, ngành nhựa Việt Nam phụ thuộc lớn vào nhập khẩu hạt nhựa nguyên sinh, với kim ngạch thường niên trên 12 tỷ USD. Đây là gánh nặng cho cán cân thương mại và làm gia tăng rủi ro trước biến động giá dầu thế giới. Trong khi đó, nguồn nhựa thải trong nước lên tới hàng triệu tấn mỗi năm nhưng chưa được khai thác hiệu quả. Việc phát triển mạnh công nghiệp tái chế sẽ giúp biến rác thải thành tài nguyên, giảm chi phí nhập khẩu, đồng thời nâng cao tính tự chủ nguyên liệu cho doanh nghiệp.
Theo tính toán, để sản xuất 1 tấn nhựa nguyên sinh cần phát thải trung bình 2–3 tấn CO₂, trong khi quy trình tái chế cơ học chỉ thải ra 0,5–1 tấn CO₂. Nếu tận dụng tốt nguồn phế liệu nhựa trong nước, Việt Nam có thể cắt giảm từ 5–10 triệu tấn CO₂ mỗi năm, con số không nhỏ trong lộ trình đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Như vậy, tái chế không chỉ bảo vệ môi trường, mà còn là công cụ chiến lược để Việt Nam thực hiện cam kết quốc tế tại COP26.
Các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản đang gia tăng yêu cầu về bao bì tái chế, nhựa tuần hoàn, sản phẩm sinh học. Đặc biệt, Chỉ thị bao bì mới của EU (PPWR) và Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) sẽ buộc các doanh nghiệp xuất khẩu phải chứng minh tỷ lệ tái chế trong sản phẩm. Nếu ngành nhựa Việt Nam sớm bắt nhịp xu thế này, chúng ta không chỉ giữ vững kim ngạch xuất khẩu gần 10 tỷ USD mỗi năm mà còn có cơ hội mở rộng thị phần tại những thị trường khó tính nhất. Ngược lại, nếu chậm chuyển đổi, rào cản kỹ thuật có thể trở thành thách thức lớn, làm suy giảm sức cạnh tranh.
Có thể nói, tái chế nhựa chính là “trái tim” của kinh tế tuần hoàn, nơi chất thải quay trở lại làm đầu vào sản xuất. Một khi hạ tầng tái chế được đầu tư đồng bộ, Việt Nam có thể hình thành chuỗi khép kín: Thiết kế sản phẩm dễ tái chế (bao bì đơn chất liệu, ít mực in); thu gom – phân loại tại nguồn, giảm chi phí xử lý; tái chế công nghiệp hiện đại, tạo ra hạt nhựa tái sinh chất lượng cao; tái sử dụng trong sản xuất, thay thế hạt nguyên sinh. Mô hình này không chỉ giảm gánh nặng môi trường mà còn tạo thêm hàng chục nghìn việc làm xanh, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng bền vững.
Theo đánh giá của các chuyên gia, Việt Nam có lợi thế về vị trí địa chính trị, lực lượng lao động dồi dào, đồng thời đang là điểm đến của dòng vốn FDI trong lĩnh vực công nghiệp chế biến, chế tạo. Nếu phát triển mạnh công nghiệp tái chế nhựa, Việt Nam có thể trở thành trung tâm sản xuất và cung ứng nhựa tái chế của khu vực ASEAN, từ đó nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu. Đây chính là cách để biến “áp lực môi trường” thành lợi thế cạnh tranh chiến lược.
Như TS. Nguyễn Hoàng Nam đã khẳng định: “Tái chế nhựa không chỉ là xử lý chất thải, mà là cơ hội để Việt Nam xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và nâng cao năng lực cạnh tranh toàn cầu”.
Khi có sự chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng trong thiết kế – sử dụng – phân loại – thu gom – tái chế, nhựa sẽ không còn là “kẻ thù” của môi trường, mà trở thành người bạn đồng hành trên con đường hướng tới Net Zero 2050.
