Giảm phát thải nhựa: Vì một hệ thống kinh tế xanh tuần hoàn

Báo động từ ô nhiễm nhựa và sức ép toàn cầu

Việt Nam với hàng nghìn cây số bờ biển và hệ thống sông ngòi dày đặc đang chịu áp lực kép từ rác thải nhựa: ô nhiễm trên đất liền lẫn lan ra đại dương. Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, mỗi năm quốc gia này phát sinh khoảng 1,8 triệu tấn rác nhựa, trong đó có khoảng 0,28 đến 0,73 triệu tấn bị thải ra biển. Con số này khiến Việt Nam lọt vào nhóm 5 quốc gia xả rác thải nhựa ra đại dương nhiều nhất thế giới (theo báo cáo của Liên Hợp Quốc năm 2023).

Riêng tại hai đô thị lớn như Hà Nội và TP. HCM, trung bình mỗi ngày phát sinh khoảng 80 tấn rác thải nhựa (chủ yếu từ túi nilon khó phân hủy và bao bì nhựa sử dụng một lần). Trong sinh hoạt hàng ngày, mỗi hộ gia đình đô thị có thể dùng từ 5–7 túi nilon/ngày, nếu nhân với hàng triệu hộ, lượng túi thải ra mỗi năm lên tới “hàng tỷ chiếc”. Vấn đề không chỉ ở khối lượng khổng lồ, mà còn là cách xử lý thiếu hiệu quả: 90 % rác thải nhựa hiện được chôn lấp, đốt hoặc đưa vào bãi rác; chỉ khoảng 10% được tái chế.

Hậu quả là nhựa len lỏi vào đất, nguồn nước, vào chuỗi sinh học. Trong khi đó, việc đốt nhựa có thể sinh ra các hợp chất độc như dioxin, furan – tác nhân gây rối loạn nội tiết, suy giảm miễn dịch, dị tật bẩm sinh, thậm chí ung thư. Trên bình diện toàn cầu, nếu không có giải pháp, dự báo đến năm 2050, rác thải nhựa có thể nhiều hơn cá trong đại dương. Với một quốc gia ven biển như Việt Nam, điều này tự thân là mối đe dọa sinh tồn.

Theo TS Hoàng Dương Tùng, nguyên Phó Tổng Cục trưởng Tổng cục Môi trường, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, các sản phẩm nhựa, nhất là hộp xốt đã được chứng minh có chứa chất độc nguy hại có thể làm tổn thương não, gây viêm gan, rối loạn nội tiết, gây vô sinh và ung thư. Về nguyên tắc, những món đồ này đều chỉ được dùng 1 lần và không được dùng cho đồ ăn nóng. Khi túi nilon, hộp nhựa hay màng bọc thực phẩm đựng cơm canh, thực phẩm nóng ở khoảng 80 độ C, có thể khiến các chất phụ gia như chất hóa dẻo, phẩm màu, chì, cadimi dễ dàng thôi nhiễm vào thức ăn, sau đó hấp thụ vào cơ thể người qua quá trình sử dụng.

Các chuyên gia cảnh báo, nếu không thay đổi thói quen sử dụng, đến năm 2050, lượng rác thải nhựa trên đại dương có thể vượt qua tổng số cá. Với bờ biển dài hơn 3.200 km, Việt Nam sẽ là quốc gia chịu tác động trực tiếp và nghiêm trọng.

Địa phương hành động mạnh mẽ giảm phát thải nhựa

Trước bối cảnh đó, việc chính quyền địa phương, đặc biệt Hà Nội, mạnh dạn thông qua nghị quyết giảm phát thải nhựa không chỉ là bước đi cần thiết, mà mang tính biểu tượng, mở đường cho cả quốc gia chuyển mình.

Ngày 10/7/2025, tại Kỳ họp thứ 25, Hội đồng Nhân dân TP Hà Nội đã thông qua Nghị quyết về các biện pháp giảm phát thải nhựa trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và sinh hoạt trên địa bàn. Nghị quyết xác định rõ giảm phát thải nhựa không phải chuyện của tương lai, mà phải bước vào lộ trình từng năm, từng ngành, với mục tiêu loại bỏ nhựa dùng một lần, giảm bao bì nhựa khó phân hủy, hướng đến nền kinh tế tuần hoàn.

Theo đó: Từ 1/1/2026, các khách sạn, khu nghỉ dưỡng, điểm du lịch không được sử dụng nhựa dùng một lần. Từ 1/1/2027, chợ và cửa hàng tiện lợi không được cung cấp túi nilon khó phân hủy miễn phí. Từ 1/1/2028, chợ và cửa hàng không được lưu hành, sử dụng nhựa dùng một lần, bao bì nhựa khó phân hủy để chứa thực phẩm. Từ 1/1/2028, doanh nghiệp sản xuất bao bì nhựa từ PE, PP phải dùng ít nhất 20% nhựa tái chế; nâng lên 30% từ năm 2030. Từ 1/1/2031, Hà Nội dừng hoàn toàn sản xuất và nhập khẩu nhựa dùng một lần, trừ sản phẩm có nhãn sinh thái hoặc xuất khẩu.

Ngoài ra, từ tháng 10/2025, Hà Nội thí điểm cấm nhựa dùng một lần tại các nhà hàng, quán ăn, cửa hàng đồ uống trong vành đai 1.

Không chỉ Hà Nội, nhiều địa phương khác cũng triển khai giải pháp mạnh: Cù Lao Chàm (Đà Nẵng) cấm du khách mang túi nilon từ 2019; Cô Tô (Quảng Ninh) cấm từ năm 2022; Vịnh Hạ Long đã cấm hoàn toàn nhựa dùng một lần từ 6 năm trước. Quảng Ninh còn giám sát nghiêm ngặt, xử lý vi phạm, đồng thời xây dựng ý thức du khách với các biển báo, hướng dẫn, khuyến khích nhà hàng chuyển sang hộp giấy, ống hút gạo, túi vải thay thế. 

Cần giải pháp đồng bộ 

Một điểm mấu chốt trong chính sách quản lý nhựa của Việt Nam là Nghị định 08/2022/NĐ-CP hướng dẫn Luật Bảo vệ môi trường 2020. Đây là khung pháp lý siết chặt sản xuất, nhập khẩu, lưu thông nhựa dùng một lần, bao bì khó phân hủy.

Đặc biệt chú trọng vấn đề trên, Bộ Công Thương đã có những bước đi chủ động từ rất sớm, nhằm đưa mục tiêu giảm phát thải nhựa trở thành một phần của chiến lược phát triển xanh. Ngay từ năm 2019, Bộ Công Thương đã ban hành Chỉ thị 08/CT-BCT về tăng cường biện pháp giảm thiểu chất thải nhựa trong toàn ngành. Đây là một trong những văn bản chỉ đạo đầu tiên của một bộ quản lý ngành về vấn đề này.

Chỉ thị yêu cầu giảm 50% nhựa dùng một lần trong hoạt động văn phòng và sản xuất của các đơn vị trực thuộc từ năm 2020; khuyến khích doanh nghiệp đổi mới công nghệ, tái chế nhựa, phát triển vật liệu thay thế thân thiện môi trường.

Bộ Công Thương cũng phối hợp triển khai Quyết định 1316/QĐ-TTg năm 2021 của Thủ tướng Chính phủ về Đề án tăng cường quản lý chất thải nhựa, đặt mục tiêu đến năm 2025 sử dụng 100% bao bì thân thiện môi trường trong hệ thống phân phối.

Thực tế cho thấy, những chính sách này đã tạo tiền đề cho nhiều doanh nghiệp công nghiệp – thương mại chuyển hướng sang vật liệu xanh, áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn trong sản xuất và phân phối hàng hóa.

Dù Chính phủ, Bộ ban ngành đã chủ động từ sớm, từ xa và đạt được những kết quả, thế nhưng con đường giảm phát thải nhựa không hề dễ dàng. Bởi vì, thói quen tiêu dùng, chi phí sản xuất vật liệu thay thế cao, logistics phân phối còn hạn chế là những rào cản lớn.

PGS.TS Lưu Đức Hải - Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam cho rằng chỉ ban hành quy định thôi chưa đủ. Cần áp dụng thuế môi trường, thuế tiêu thụ đặc biệt đối với túi nilon khó phân hủy, nhựa dùng một lần. Việc này sẽ làm tăng chi phí sử dụng, giảm động lực tiêu dùng, buộc người sản xuất, người tiêu dùng cân nhắc lựa chọn thay thế.

Thuế sẽ tác động lên nhu cầu khi chi phí sử dụng túi nilon tăng, người tiêu dùng và doanh nghiệp sẽ dịch chuyển sang túi vải, túi giấy, vật liệu sinh học. Một mô hình kiểm chứng được nhiều quốc gia sử dụng là đánh thuế túi nilon chẳng hạn Scotland, Ireland và kết quả cho thấy lượng tiêu thụ túi nilon giảm mạnh chỉ sau một vài năm thực hiện.

Các chuyên gia cũng cho rằng, Chính phủ và ngân hàng nên dành các gói tín dụng xanh, vay ưu đãi cho doanh nghiệp sản xuất vật liệu thay thế (như polymer phân hủy sinh học, túi giấy sinh học, hộp bã mía). Ví dụ: Nếu doanh nghiệp muốn đầu tư dây chuyền sản xuất bao bì sinh học, ngân hàng cam kết cho vay lãi suất thấp kèm bảo lãnh chính sách. Đồng thời, chính quyền cấp tỉnh có thể hỗ trợ vốn đối ứng, hỗ trợ đào tạo kỹ thuật, kết nối thị trường...

Bên cạnh đó, các chuyên gia đề xuất gói tín dụng xanh cho doanh nghiệp sản xuất vật liệu thay thế như polymer phân hủy sinh học, túi giấy sinh học, hộp bã mía. Ngân hàng có thể cho vay ưu đãi, chính quyền hỗ trợ vốn đối ứng, kết nối thị trường. Đồng thời, cần hệ thống tiêu chuẩn rõ ràng cho sản phẩm thay thế. Cùng với đó, cần có hệ thống chứng nhận với tiêu chuẩn rõ ràng. Theo đó, quy định rõ tiêu chuẩn kỹ thuật, chất lượng, độ an toàn của các sản phẩm thay thế như túi sinh học, hộp giấy, túi vải là cần thiết.

Tuy nhiên, thách thức vẫn rất lớn khi chi phí đầu tư sản xuất cao, người tiêu dùng quen với thói quen dùng túi nilon giá rẻ, logistics phân phối sản phẩm xanh còn hạn chế. Nếu không có sự hỗ trợ đồng bộ, doanh nghiệp nhỏ dễ gặp khó khăn trong cạnh tranh.

Giảm phát thải nhựa không đơn thuần là câu chuyện môi trường, mà là chuyển đổi chiến lược cho phát triển bền vững. Hà Nội với nghị quyết mạnh mẽ đã cho thấy chính quyền địa phương có thể tiên phong và Quảng Ninh chứng minh bằng thực tiễn. Để thành công, cần kết hợp pháp lý, công cụ kinh tế và thay đổi nhận thức xã hội. Nếu làm đồng bộ, quyết liệt, Việt Nam có thể tạo cú hích tiến lên nền kinh tế tuần hoàn, giảm áp lực môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.